Ko je u tepsiji peska ucrtao trg i prave ulice?

2. jul 2018.

Na mestu gde je danas centar Kraljeva nekada su bile livade na kojima su meštani napasali stoku, a dugo se (pogrešno) verovalo da je za izgled grada sa kružnim trgom u sredini i ulicama koje se seku pod pravim uglom zaslužan predsednik opštine Jovan Sarić

U prepoznatljiva obeležja Kraljeva, koja ostaju u sećanjima putnika namernika i prolaznika, svrstavaju se centralni kružni trg – Trg srpskih ratnika (koji je kroz istoriju menjao ime) i ulice sa pravilnim ukrštanjem. Zasluge za takav izgled grada dugo su pripisivane Jovanu Sariću, predsedniku opštine s kraja XIX veka, za kog se vezivala priča o štapu i kanapu u Sarićevim rukama, obeležavanju kružnog trga i naredbama za rušenje i spaljvanje čitavih mahala prilikom ispravljanja pojedinih ulica.

Međutim, već prilikom hronološkog sređivanja poznatih istorijskih podataka, postalo je jasno da postoji nepoklapanje za takvu tvrdnju. Jer, Jovan Sarić rođen je 1838. godine, a urbani razvoj Kraljeva, odnosno nastanak plana tadašnjeg Karanovca počeo je 1832. godine. Tada je varoš, od obične turske palanke počela da se razvija u urbano mesto.

Jovan Sarić se kao „predsedatelj suda obštine karanovačke“ prvi put pominje 1880. godine, pa period od 1832. do 1880. godine, od nastanka plana Karanovca do prvog izbora Jovana Sarića za prvog čoveka Karanovca, zahteva čitav niz istraživanja. Jovan Sarić je, prema podacima Dragana Draškovića iz kraljevačkog Narodnog muzeja bio predsednik opštine vrlo kratko – 1881. i 1886. godine.

Zanimljivo je da su Požega i Karanovac u to vreme, bile jedine dve srpske varoši, koje su uz stari Donji Milanovac (prvi u Srbiji je imao urbanistički plan, a potopljen je zbog izgradnje Đerdapa) imale urbanističke planove. Izradu planova Požege i Karanovca, predvodio je inženjer Laza Zuban.

Više podataka o tom poslu sačuvano je za Požegu, ali ideje kružnih trgova i ulica koje se seku pod pravim uglom su gotovo identične. U svakom slučaju, u naporima za ostvarivanje Zubanove ideje o planskoj izgradnji varoši učestvovao je veliki broj ljudi, a uloga i značaj Jovana Sarića za urbani razvoj grada može se tražiti u završnom delu ostvarenja Zubanovog plana u kratkom periodu dok je Sarić bio predsednik opštine.

Kraljevčani su se bunili protiv urbanizacije

Prema članku, koji je u „Politici“ 19. decembra 1937. godine objavio Mile Kaličanin, kraljevački dopisnik, ideju za kružne trgove dao je knez Miloš:

„On je tražio tepsiju peska i tu nacrtao kružni trg“. Karanovac se razvijao na nekoliko lokacija. Prva je bila u Sijaćem polju pored Ibra, jer su Turci voleli vodu, reku i teferiče (veselja), ali taj priobalni prostor često je plavljen. Druga lokacija bila je na mestu današnjeg parka Pljakin šanac, jer su oko šanca, koji je građen za potrebe Karađorđevih ustanika počele početkom 19. veka da niču kuće. Treća je bila lokacija, tzv. Stara čaršija u kojoj su živeli mahom Srbi, a četvrta i poslednja je lokacija na potezu od Stare čaršije do parka Pljakin šanac. Danas je tu gradski centar, nekada su bile livade i baruštine, a meštani su tu napasali i stoku. Baš tu je formiran urbanistički deo sa kružnim trgom i ulicama koje se seku pod pravim uglom.”

Prema istraživanjima Dragana Draškovića, knez Miloš je u Srbiji tada mnoga mesta premestio na zdravije lokacije, tražio da se preuređuju ili ušoravaju. Današnje gradsko jezgro u Kraljevu dobilo je ulogu administrativnog centra, od 1854. do 1859. godine. Tu je preseljeno i sedište Čačanskog okruga, za njim i sedište čačanske eparhije. Vladika Joanikije Nešković ili vladika Janja, sam za sebe bio je institucija tog doba, imao je najveću biblioteku, sarađivao sa Vukom Karadžićem, Vukova kćerka Mina dolazila je u varoš Kraljevo. Zalagao se vladika Janja i za otvaranje Gimnazije, otvorio Fond za siromašne učenike, jedan je od osnivača  moderne Vrnjačke Banje, jer je njegov konj bio sipljiv, a oporavio se nakon što je danima pio samo vodu sa, kako se ispostavilo, lekovitog banjskog izvora.

Krajem 19. veka Kraljevo je dobilo i Radeničku školu podružinsku (kasnije je nazvana Ženska škola), gde su devojčice i devojke učile sve ženske poslove, od domaćičkih poslova do šivenja. Inovacije iz Evrope vrlo su brzo stizale u Kraljevo kao grad iz kog je posle Prvog svetskog rata mnogo mladih muškaraca otišlo na školovanje u Francusku, gde su ih odveli Francuzi, saborci iz Prvog svetskog rata. Neki su ostali u toj zemlji, ali jedan broj njih se sa suprugama vratio u Kraljevo, a te mlade žene iz Evrope donosile su sa sobom evropsku modu i običaje, učile Srpkinje onom što su znale, dobijajući zauzvrat od domaćih žena divne lekcije o srpskoj tradiciji, domaćim jelima i običajima.

Zanimljivo je da su u Karanovcu, kao uostalom i u drugim tadašnjim varošima, urbanistička uobličavanja sprovođena uz nezadovoljstvo stanovništva. Jer, nakon što su oktobra 1836. obavljeni komisijski popis, premeravanje i prodaja dućanski placeva, već naredne godine došlo je do otpora dela stanovništva, koje je tražilo da im se olakša kupovina dućanskih placeva i „preseljavanje i prenošenje dućana i kuća iz starog Karanovca u novi zbog još neisplaćenih dugova za otkup turskih tapija na zemlju na kojoj su izradili postojeće dućane i kuće“.

Kraljevo kao uzor okolnim gradovima

Između dva svetska rata, Kraljevo je bilo jedno od najvećih gradilišta u Srbiji. Za kratko vreme, odnosno za manje od dve decenije Kraljevo je dobilo dve fabrike: Fabriku aviona „Brege“ i Železničku radionicu za opravku vagona i lokomotiva (kasnije prerasla u „Fabriku vagona“).

– U grad su dolazili radnici iz Francuske, koji je po prvom ugovoru za pet godina trebalo da osposobe domaću radnu snagu i samo zbog njih nikla je tzv. Francuska kolonija za smeštaj radnika iz inostranstva sa novom arhitekturom i novim običajima koje su oni doneli u grad. Recimo, tenis je u  grad na Ibru stigao sa Francuzima koji su radili u Fabrici aviona. Francuzi su izgradili u gradu tri teniska terena, pa su im se u igranju tenisa ubrzo pridružili i Kraljevčani, kojima je tenis postao omiljeni sport – kaže Drapković.

Zarad prevoženja opreme do Železničke radionice, Kraljevo je dobilo u to vreme i prugu normalnog koloseka od Kragujevca do Kraljeva, gvozdeni most, novu školsku zgradu za Poljoprivrednu školu, katoličku crkvu i čitav niz drugih gradskih sadržaja. Radnici koji su radili u fabrikama bili su odlično plaćeni, gospodstveni. Bio je običaj da i sama država šalje mlade na školovanje u inostranstvo, ali oni su se vraćali da pomognu, ali je bilo i porodica koje su decu slale na školovanje na Zapad, brojni su takvi primeri da su mladi školovani u Nemačkoj, Švajcarskoj, Francuskoj, Rusiji. Mihajlo Sretenović Bunardžić jedan je od prvih kraljevačkih lekara koji je svoje studije završio u Moskvi. Čitav grad je bio uzor okruženju, da bi posle Drugog svetskog rata, komunistička država vodila pogrešnu politiku dovodeći masovno ljude sa sela u grad, zapošljavajući ih mimo potreba, po „kvotama“ u fabrikama i administraciji. To je bio balon koji je izdržao do neke granice, onda je, nažalost, morao da pukne, a posledice ćemo svi još dugo osećati.

                                 M. M. Dabić