Oktobar 1941. bio je hladan i kišovit, tokom sukoba okupatora i ustanika pogođeno je nekoliko kuća, od mnogobrojnih detonacija prozori su porazbijani, a većina građana dane je provodila u podrumima i suterenima kuća, dok su kupatori zauzeli veći deo stambenog prostora u privatnim kućama u centru grada…
Jeste li znali da su taoci na streljanje oktobra 1941. odvođeni iz lokomotivske hale Železničke radionice, koja je inače predstavljala deo reparacije Nemačke Kraljevini Jugoslaviji posle Prvog svetskog rata?
O tužnim događajima u Kraljevu pre tačno 81 godine – na današnoj komemoraciji govorila je Mirjana Savić, muzejski savetnik:
Najbrutalniji u odmazdama prema Srbima bili su nacistički vojnici iz Austrije, koji su u Kraljevo došli u maju, čineći većinu u 717. posadnoj diviziji, a taoci su zatvarani u lokomotivsku halu Železničke radionice, koja je inače predstavljala deo reparacije Nemačke Kraljevini Jugoslaviji posle Prvog svetskog rata.
Danas obeležavamo 81 godinu od oktobra 1941, kada je u Kraljevu počinjen zločin protiv čovečnosti nad civilima, što je postao svojevrsni istorijski međaš u vekovima dugoj istoriji našeg grada. Događaji koji su prethodili ovom zločinu, sama brutalnost njegovog izvršenja, dugoročne demografske i privredne posledice, kao i kasnija obeležavanja pomena, učinili su ga jedinstvenim istorijskim belegom grada sa brojnim pitanjima i temama za istraživače.
Najtragičnijoj godini prethodile su decenije procvata grada. Kraljevo je tokom 20-ih i 30-ih godina prošlog veka izraslo u privredno, administrativno, prosvetno, zdravstveno, vojno i duhovno središte Žičkog sreza. U varoši su otvorene „Državna fabrika aviona“ i Železnička radionica za opravku vagona i lokomotiva“, što je dovelo do industrijskog poleta i demografskih promena. Prema popisu 1921. Kraljevo je brojalo 3570 stanovnika, a 1941. oko 13000. Početak Drugog svetskog rata zaustavio je ovaj uspon i doneo slom na svim poljima.
Ulaskom 60. motorizovane divizije u Kraljevo 14. aprila 1941. otpočela je okupacija grada. Krajem aprila njih smenjuju trupe 294. pešadijske divizije, a mesec dana kasnije stižu posadne divizije, popunjene ljudstvom srednjih godina, uglavnom poreklom iz Austrije. U Kraljevu je tada stacioniran štab 749. pešadijskog puka, pod komandom majora Ota Deša, u sastavu 717. pešadijske divizije.
Nakon, ispostaviće se, privremenog okončanja Aprilskog rata, otpočelo je organizovanje grupa koje nisu priznavale kapitulaciju jugoslovenske vojske i okupaciju države. Organizovanošću i masovnošću izdvojili su se oficiri i vojnici okupljeni u jedinicama Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO), i sledbenici komunističke ideologije, pripadnici partizanskog pokreta. Oni su u septembru započeli zajednički ustanak protiv okupatora. U selu Drakčići formirali su zajednički štab koji su činili predstavnici JVuO: major Radoslav Đurić, komandant i kapetan Jovan Deroko, načelnik štaba, i predstavnici partizana: Momčilo Mole Radosavljević, komandant partizanskog odreda i komesar Ratko Mitrović. Ubrzo su započeli sa akcijama koje su sve više ugrožavale snage okupatora.
Franc Beme, opunomoćeni glavnokomandujući general u Srbiji, poreklom iz Austrije, koji je dobio specijalni zadatak da uguši srpsku pobunu, u naredbi od 25. septembra 1941. istakao je:
„Ako se ovde ne bude intervenisalo svim sredstvima i s najvećom bezobzirnošću, naši će gubici biti neizmerni. Vaš zadatak treba da izvršavate u jednoj zemlji u kojoj su 1914. tekle reke nemačke krvi usled podmuklosti Srba, ljudi i žena. Vi ste osvetnici tih pokojnika. Moramo stvoriti zastrašujući primer za celu Srbiju koji će najteže da pogodi celokupno stanovništvo. Svako ko blago postupa, čini greh prema životu svojih drugova. On će biti uzet na odgovornost i biće stavljen pred ratni sud.“
Zato ne iznenađuje što su najbrutalniji u odmazdama prema Srbima bili nacistički vojnici iz Austrije, koji su u Kraljevo došli u maju, čineći većinu u 717. posadnoj diviziji.
Posle zajedničkih ustaničkih uspeha na prostoru zapadne Srbije i zauzeća Čačka 1. oktobra 1941, Kraljevo postaje strateški izuzetno važno nemačkoj vojsci, a glavni zadatak jakih nemačkih snaga – da sačuvaju grad kao značajan saobraćajni toponim. U toku oktobra nemački garnizon u Kraljevu je znatno pojačan, brojeći približno 2.200 ljudi.
Naredbe Vilhelma Lista, vojnog zapovednika Jugoistoka i Franca Bemea, glavnokomandujućeg nemačkog generala u Srbiji, nalagale su „upotrebu oružane sile sa najvećom strogošću“ proklamujući surovu nacističku proporciju ljudskih života o ubijanju 100 Srba za jednog ubijenog nemačkog vojnika i 50 za ranjenog.
Podstaknuti uspesima u gradovima Zapadne Srbije, ustanici su početkom oktobra započeli višednevnu opsadu Kraljeva što je dovelo do nemačkih odmazdi nad civilima u Kraljevu i u okolnim selima.
Prva grupa od 600 radnika Fabrike aviona, zatočena je 4. oktobra, u toku uspostavljanja četničko-partizanske blokade Kraljeva. Broj talaca je 10. oktobra uvećan za oko 800 radnika Železničke radionice, a 14. oktobra za oko 360. Taoce su zatvarali u lokomotivsku halu Železničke radionice, koja je inače predstavljala deo reparacije Nemačke Kraljevini Jugoslaviji posle Prvog svetskog rata.
Hapšenja su sprovođena pre svakog planiranog ustaničkog napada na Kraljevo, sa Ružića brda 7. oktobra, i kasnije, pred napade u noćima 10/11. oktobra i 14/15. oktobra 1941. Odvođeni su radnici fabrika, Ložionice, službenici Pošte, telegrafa, telefona, Sreskog suda, učitelji, profesori, učenici, šegrti, žene…
Da bismo iz današnje perspektive bolje sagledali tadašnja dešavanja izneću nekoliko detalja vezanih za život u Kraljevu tih dana.
Od 3. oktobra do početka decembra 1941. sve je bilo zatvoreno: prodavnice, pekare, pijaca, nadleštva… Ustanici su zauzeli okolne položaje ostavljajući grad bez veze sa ostalim svetom. Kraljevčani nisu stigli da stave zimnicu, zalihe hrane su brzo trošene, nisu imali gde da idu u nabavku i glad je počela da se širi… Nemci su naredili da se požnje delimično obran kukuruz na njivama po obodu grada, kako bi sprečili ustanike da neprimećeno pucaju na nemačke straže.
Oktobar je bio hladan i kišovit. Tokom sukoba okupatora i ustanika pogođeno je nekoliko kuća, a od mnogobrojnih detonacija prozori su porazbijani. Većina građana dane je provodila u podrumima i suterenima kuća. Okupatori su zauzeli veći deo stambenog prostora u privatnim kućama u centru grada… Zalutali meci zarivali su se u zidove soba… Sami nacisti su dizali u vazduh municiju, uništavali hangare i magacine i palili tankove benzina, da ne bi pali u ustaničke ruke. Produžen je policijski čas, tako da je smelo da se izađe samo od 6 do 17 sati. Noću su se čule eksplozije. Od 9. oktobra nije smelo da se uđe u grad, niti da se izađe iz njega. Po obodima grada dizao se dim spaljenih kuća u Ribnici, Čibukovcu, Vitanovcu… Mrtva tela meštana sela ležala su pored puta. Nemačke štuke su nadletale grad i okolinu. Bombardovan je Manastir Žiča. Duž Karađorđeve ulice išao je nemački kamion i 5-6 nemačkih vojnika nasilno je izvodilo očeve i sinove iz kuća, odvodeći ih u sabirni logor – halu Železničke radionice.
Nemci su 15. oktobra zaveli vanredno stanje sa prekim sudom zbog pretrpljenih gubitaka u svojim redovima – 14 mrtvih, od kojih dva oficira i 10 ranjenih, u noći između 14. i 15. oktobra. Time je pretnja, pretočena u stravičnu nacističku računicu, počela da se sprovodi nedaleko od lagera Železničke radionice. Streljani su civili različitog uzrasta, pola i porekla. Tokom 15. i 16. oktobra ubijeno je 1.736 muškaraca i 19 žena. U ponovnom napadu ustanika 16. oktobra ubijena su dva i ranjen je jedan Nemac, što je dovelo do novi žrtava odmazde. Da bi ispunili surovu nacističku proporciju ljudskih života, hapsili su taoce na ulicama, po kućama, dvorištima… Tada šestogodišnji Đorđe Đorđević, koji je živeo u ulici pored parka Pljakin šanac, zapamtio je – došavši u njihovo dvorište Nemci su vrhovima prstiju prelazili odozdo ka gore po licu njegovog starijeg brata, da provere da li je počela da mu raste brada, što bi značilo da je stariji od 14 godina i da time ispunjava uslov da bude streljan. Nisu imali milosti ni prema ženama, starima i bolesnima. Streljano je 29 žena i najmanje 106 osoba mlađih od 18 godina. U najplodotvornijem životnom i radnom dobu, između 25 i 45 godina, ubijeno je 1.340 osoba. Nekoliko pokušaja uglednih ljudi da se streljanje zaustavi nisu urodili plodom. Poslednji hici na lagerskom stratištu ispaljeni su 20. oktobra 1941.
Tokom petodnevnog stradanja, od 15. do 20. oktobra 1941, brojne porodice su izgubile više svojih članova. Između ostalih, streljan je železničar Živan Blažić sa tri sina.
Miodrag Marković sa dva sina, porodica Dimitrijević, Radomirovići, tri sina sveštenika Save Petrovića, Ljubica i Milica Ristić, Ružica i Jovanka Jončić, Vasilije Obradović sa dva sina… Prema dosadašnjim istraživanjima istoričara, od kojih je Silvija Krejaković dvodecenijskim angažovanjem najviše doprinela naučno utemeljnom popisivanju streljanih, na lagerskom stratištu živote je izgubilo 2.200 civila. Početkom novembra prekinuta je blokada Kraljeva. Čačanske partizanske i četničke jedinice i odlaze ka Čačku, stupajući u međusobni obračun.
Nemačka vojska je otpor građana smatrala terorizmom, a odmazde protiv civilnog stanovništva na okupiranim teritorijama legitimnim sredstvom zastrašivanja. O tome svedoče sačuvane fotografije posebnih jedinica Vemahta za propagandu na kojima su nemački vojnici fotografisani pored gomila mrtvih tela, ne bi li pokazali kako revnosno ispunjavaju naredbe nacističkih vođa.
Nadomak Kraljeva, stradanja su nastavljena i posle 20 oktobra.
Kaznene ekspedicije (jedinica 749. i 737. pešadijskog puka i 717. posadne divizije iz Kraljeva) u okolnim selima, započete su u septembru 1941. kao selektivne mere zbog ugrožavanja saobraćajnica. Širenjem ustanka prerastaju u mere odmazde prema celokupnom stanovništvu određenog mesta i sprovođene su sve do početka decembra.
Najbrutalnijem udaru okupacionih snaga bili su izloženi stanovnici sela u samoj blizini grada (Grdica, Adrani, Jarčujak, Čibukovac, Ribnica), sela u blizini vojnih objekata (Jovac, Mrsać, Kovači, Žiča), sela na putnim pravcima vitalnim za nemačku vojnu silu (Šumarice, Vitanovac, Milavčići, Pečenog – ka Kragujevcu; Kovanluk, Ratina, Vrba – ka Kruševcu) i sela gde su bili ustanički položaji (Sirča i Drakčići). U racijama vojnika Vermahta u oktobru i početkom novembra stradali su i meštani Mataruga, Cvetaka i Lađevaca. Posledice kaznenih ekspedicija bile su stradanje civilnog stanovništva, opljačkana i popaljena domaćinstva, uništena letina i desetkovan stočni fond. Prema do sada utvrđenim podacima, na osnovu primarnih istorijskih izvora i zapisa na nadgrobnim spomenicima, evidentirane su 264 civilne žrtve racija nemačke vojske u selima žičkog sreza, koje su stradale od 8. septembra do 13. decembra 1941. Za 25 ubijenih su nepoznate godine rođenja, a za četvoro mesta rođenja. Među ubijenima bilo je 45 osoba ženskog pola, što čini 17,1% ukupnog broja žrtava. Čak 15-oro dece streljano je u dvorištu, u blizini svojih domova, stradalo od avionskih bombi ili su živi spaljeni u kući. Ubijena su 104 muškaraca starija od 50 godina, što je 39 % svih žrtava. Najmlađa je bila novorođenče, dečak rođen samo tri sata ranije. Nastarije žrtve, Velika Mijailović i Vemija Trifunović, imale su 95 godina.
Stradanja i zgarišta na kraljevačkom lagerskom groblju i u selima oko grada, pojam stratište stavljaju u znatno širi kontekst, obavezujući potomke na kolektivno pamćenje i obeležavanje pomena.
Malobrojni su savremnici najveće kraljevačke tragedije. Ostali su njihovi siročići, sada već u zrelim godinama, bliži i dalji rođaci, uglavnom rasuti po svetu i unuci čije sećanje je zamagljeno drugačijim društvenim imperativima i obavezama.
U kraljevačkom muzeju kao najveće dragocenosti čuvaju se fotografije, dokumenta i lični predmeti stradalnika. Decenijama kasnije i dalje pristižu pisana i usmena lična i porodična sećanja o streljanima. Uz poštanske pošiljke upućene kustosima, sa požutelim ličnim kartama, naočarama, knjigama, fotografijama, radnim knjižcama, pristižu i tiha olakšanja potomaka, jer su učinili presudan korak da svoje pretke otrgnu od zbirnih brojeva i podignu im jedinstvene spomenike u muzejskim izložbama i publikacijama.
Šta je sa ostalim građanima?
Sociolozi i antropolozi su uočili da dinamiku pamćenja jednog društva presudno određuje smena generacija koja se događa svakih, otprilike trideset godina. Time se menjaju reprezentativni načini pamćenja, vrednosni stavovi i iskustva. Ustanovili su da godišnjice i rituali transgeneracijski učvršćuju sećanja zahvaljujući simbolima i narativima koji se periodično ponavljaju. Time su podstiču kasnije generacije da se bez ličnog učešća utkaju u zajedničko sećanje.
Komemoracija na lagerskom groblju svakog 14. oktobra u Kraljevu je društvena i lična obaveza i odgovornost da se podsetimo na najveće stradanje u istoriji našeg grada i da odamo poštu stradalnicima. Decenije koje su prohujale nameću potrebu da se tom datumu dodaju i drugi dani u godini i na više načina doprinese da budući naraštaji višeslojno spoznaju, racionalno shvate i empatski osete svu stravičnost tog zločina protiv čovečnosti. Za početak, da kao đaci više učimo o zavičajnoj istoriji.
Time se stvara istorijska prepoznatljivost jednog grada.
Time se gradi nacionalni identitet i postavljaju čvrsti temlji za njegov opstanak u vremenima koja dolaze.
Mirjana Savić, muzejski savetnik
