Pitanja istorijske odgovornosti, tumačenje događaja, izgradnja spomenika i odnos prema stradalima i njihovim grobnim mestima pokazuju da oni koji su bili u obavezi da ne skrivaju istorijsku istinu nisu bili, svesno ili nesvesno, vični svom pozivu
U proteklih osam decenija postavljana su mnogobrojna pitanja vezana za tragični Kraljevački oktobar 1941. godine. Odgovori na ta pitanja dolazili su sa različitih strana, ali nisu ni do danas uspeli da usaglase jedinstveni problem istorijskog sećanja i pamćenja identiteta žrtava. Naprotiv, samo su ih dodatno zatamnjivali. Događaj koji je vezan za 14. oktobar, praznik Pokrova presvete Bogorodice identifikovan je u svesti srpskog naroda kao početak streljanja. Civilno stanovništvo, većinski hrišćanski pravoslavno, nazivano je antifašistima i rodoljubima. Brojevi streljanih od 15.do 20. oktobra bili su najvažnija istorijska činjenica. Nemački vojnici Vermahta koji su počinili stravični ratni zločin nazivani su nacistima i fašistima. Na mestu pogibije kraljevačkih mučenika postavljeni su, a nešto kasnije povađeni krstovi i umesto Lagerskog groblja uveden je naziv Spomen park. Nekoliko decenija u 20. veku obeležavanje masakra nad građanima Kraljeva zvalo se Oktobarske svečanosti i na mestu bezumnog čina nemačke ratne sile održavali su se umetnički programi koji nisu odgovarali kulturi sećanja. Nikada nije objavljeno šta je bilo sa objektima fabrika koje su činile snagu industrije Kraljeva. Brojne generacije u drugoj polovini 20. veka doživljavale su Kraljevački oktobar kao mesto masovnog okupljanja, obaveznog prisustva, aplaudiranja i pomešanog kolektivnog ispoljavanja tuge, radosti, žalosti i ideološkog zanosa. Mesto gde je izvršen zločin je po pravilima i tradiciji pravoslavnog hrišćanstva trebalo uvek da bude mesto gde se održavaju parastosi i crkvene službe za upokojene. Daleke 1946. godine prvi put je održan parastos, pa potom tek 1997. godine blaženopočivši patrijarh Pavle sa sveštenstvom je održao parastos na Lagerskom groblju.
Da bismo razumeli smisao obeležavanja kraljevačke tragedije treba se podsetiti i određene predistorije. Grad Kraljevo nazvan 1882. godine od strane kralja Milana Obrenovića tim imenom, (proslaviće sledeće godine stočetrdesetrogodišnjicu), bio je od početka 20. veka vrlo razvijen a ekonomski uspon je onemogućen zbog ratova od 1912. do 1918. godine. Austrougarski i nemački vojnici uspostavili su svoju okupatorsku upravu u kojoj se nalazilo i Kraljevo. Komandant nemačke 11.armije u Prvom svetskom ratu, feldmaršal Avgust fon Makenzen je svojim vojnicima uoči invazije na Srbiju 6. oktobra 1915. godine rekao, između ostalog:
„Vi ne polazite na italijanski, ni na ruski, ni na francuski front. Vi polazite u borbu protiv jednog novog neprijatelja, opasnog, žilavog, hrabrog i oštrog. Vi polazite na srpski front i na Srbiju, a Srbi su narod koji voli slobodu i koji se bori i žrtvuje do poslednjeg. Pazite da vam ovaj mali narod ne pomrači slavu i ne kompromituje dosadašnje uspehe nemačke armije“.
Kao da je fon Makenzen predvideo šta će se desiti u narednim godinama. Njega je upravo srpska vojska zarobila 1918. godine. Ali su reči „kompromitovanje“ slave nemačke armije usledile 1941. godine.
Tmurni oblaci svetskog rata nadvili su se 1941. godine nad teško ranjenim srpskim narodom. Političko – partijska konfrontacija i ideološke podele postali su jači nego u svim dotadašnjim vremenima. Sa teritorija Nezavisne Države Hrvatske, Kosova i Metohija i anektiranih delova Slovenije, od strane Trećeg Rajha, slivale su se u Srbiju i u grad Kraljevo kolone nesrećnih prognanih ljudi u želji da sačuvaju svoj život. U jesen 1941. godine buknuo je u Zapadnoj Srbiji četničko – partizanski ustanak protiv nemačkog okupatora. Dramatični događaji su se nadovezivali jedan na drugi, a tragedija doživljavala svoj vrhunac u periodu septembar – oktobar 1941. godine. Ne može se u potpunosti objasniti šta se to tada dešavalo u srcu Evrope. Naredbe i komande nemačkih vojskovođa smenjivale su se iz dana u dan i postajale su sve oštrije i nemilosrdnije. Ustanici, partizani i četnici, koji su napadali nemačku vojsku Vermahta očigledno nisu usaglasili svoje ideje o zajedničkoj borbi, a istovremeno su prevideli odlučnost okupatora da se na najmonstruozniji način obračuna sa civilnim stanovništvom. Uništavanje jednog grada i njegovih stanovnika započelo je još 9. i10. oktobra 1941. godine, kada je bombardovana Žiča, simbol srpske duhovnosti i identiteta. Tom prilikom uništen je između ostalog i oltarski deo glavne crkve i 57.000 knjiga iz biblioteke vladike Nikolaja Velimirovića. Onaj ko spaljuje i uništava knjige, spreman je i ljude da ubija.
Za Vilhelma Lista, Vilhelma Kajtela, Franca Bemea, Oto Deša, Alfonsa Macioviča i stotine njima podređenih vojnika Vermahta, civilno stanovništvo srpskih gradova je predstavljalo samo statističke brojeve koje su morali da precrtaju radi ispunjenja rasističkih zakona. Najverovatnije je da su umirivali svoju savest, podstaknuti suludom idejom da treba da se „osvete“ Srbima za poniženja koja su doživeli u Prvom svetskom ratu. Kao da nisu čuli glas feldmaršala fon Makenzena iz 1915. godine da ne bi trebalo da kompromituju nemačku silu.
Da ljudi nikada ne mogu biti samo brojevi govore podaci o tome da su od 15. do 20. oktobra Vermaht vojnici ubili između ostalih čitave porodice: Živana Blažića (1889) i tri njegova sina Milorada (1914), Mihajla (1918) i Radisava (1920), Ljubomira Dimitrijevića (1891), Milutina Dimitrijevića (1900), Miodraga Dimitrijevića (1922), Milorada Dimitrijevića (1924), Miodraga Markovića sa dva sina, tri sina sveštenika Save Petrovića, Ljubomira Popadića koji je imao samo 15 godina, Milosava Petrovića koji je takođe imao samo 15 godina, šesnaestogodišnjeg Mihaila Medenicu, Franca Turka dvadesetjednogodišnjeg Slovenca rođenog u Škofja Loki, Stanu Niketić i Angelinu Petrović. Naravno da je potrebno spisku poginulih od 15. do 20.oktobra dodati i mnogobrojna imena stradalih od 1941. do 1945. godine i u Kraljevu i u okolnim selima. Koliko bi samo trebalo vremena da se pročitaju sva imena kraljevačkih mučenika.
„Ne bojte se smrti, braćo. Hristos Voskrese!“ U tom plotuni zagrmeše i 2.200 hrišćanskih tela oboriše na zemlju, dok 2.200 duša uznese se na nebesnu vojsku mučenika za veru Hristovu.“
Jedan od aktivnih svedoka Kraljevačkog oktobra bio je i Dušan Krstić, predsednik opštine Kraljevo. Poznato je da je kao najodgovorniji za živote svojih sugrađana, Dušan Krstić predao majoru Otu Dešu Rezoluciju sa „molbama građana da prekine streljanje“. Dušan Krstić je osuđen na smrtnu kaznu 22. aprila 1945. godine u Vojnom sudu u Čačku „kao aktivan pomagač i saučesnik u masovnom ubijanju u Kraljevu“.
Da istorija nije samo puko nabrajanje događaja i pojednostavljeno tumačenje istorijskih izvora, pokazuju upravo događaji kraljevačke tragedije. Pitanja istorijske odgovornosti, objavljivanje publikacija i istorijskih izvora, tumačenje događaja, izgradnja spomenika i odnos prema stradalima i njihovim grobnim mestima pokazuju nedvosmisleno da oni koji su bili u obavezi da ne skrivaju istorijsku istinu nisu bili, svesno ili nesvesno, vični svom pozivu. Zato danas, posle osamdeset godina i dalje postoje oni koji se spore oko 14. oktobra. Možda je na najbolji način srpsko stradanje u Drugom svetskom ratu objasnio jedan protestantski nemački sveštenik Fridrih Grizendorf 1945. godine:
„Međutim, ima ovde među nama jedan narod koji je od svih pobednika izvojevao jednu mnogo lepšu, drugu pobedu. Pobedu duše, pobedu srca, pobedu mira i hrišćanske ljubavi. Taj narod su Srbi.
Mi smo ih ranije samo površno poznavali. Ali smo takođe dobro znali šta smo mi činili u njihovoj otadžbini. Ubijali smo na stotine Srba, koji su branili zemlju, za jednog našeg ubijenog vojnika, koji je inače predstavljao vlast okupatora – nasilnika. Pa ne samo da smo to činili, već smo sa blagonaklonošću gledali kako tamo na Srbe pucaju sa svih strana i Italijani. i Mađari, i Bugari i …
Znali smo da se ovde među nama nalazi 5.000 Srba oficira koji su nekada predstavljali elitu društva u svojoj zemlji, a sada liče na žive kosture, malaksali i iznemogli od gladi . Znali smo da kod Srba postoji verovanje: „Ko na osvetu misli, blagosloven ne može biti“. Uprkos tome, bojali smo se srpske osvete srpskih mučenika.
Bojali smo se da će oni posle kapitulacije naše zemlje činiti s nama ono što smo mi njima činili. Živo smo zamišljali tu dramu i već smo u mašti gledali našu decu kako plove niz kanalizaciju…Zamišljali smo ubijanje naših ljudi, silovanje naših žena, rušenje i razaranje naših domova. Međutim, kako je bilo?
Kada su pokidane logorske žice i kada se 5.000 živih srpskih kostura rasulo slobodno po našoj zemlji, oni su milovali našu decu poklanjajući im bombone, mirno razgovarali sa nama. Srbi su dakle milovali decu onih koji su njihovu otadžbinu u crno zavili. Tek sada razumemo zašto je naš veliki pesnik Gete učio srpski jezik. Sada tek shvatamo zašto je Bizmarkova poslednja reč na samrtnoj postelji bila – Srbija.
Ta pobeda je veća i uzvišenija od svake materijalne pobede! Takvu pobedu, čini mi se, mogli su izvojevati i dobiti samo Srbi, odnegovani na svetosavskom duhu i junačkim pesmama, koje je naš Gete toliko voleo. Ova pobeda će vekovima živeti u dušama Nemaca, o toj pobedi i Srbima koji su je odneli, želeo sam da posvetim svoju poslednju svešteničku propoved“.
Verujemo da će i naš narod i naši potomci pamtiti veliku pobedu naših svetih predaka.
dr Dragoljub Danilović – beseda na komemorativnoj sednici povodom 80 godina od streljanja na Lagerskom groblju 1941. godine