Kraljevo je okupirano na današnji dan 1941. godine

Pre 80 godina, 14. aprila 1941. godine, Kraljevo je okupirala nemačka vojska, a o tom datumu svedoči jedna spomen-tabla u centru grada na koju mnogi od nas nikada ne obrate pažnju

 „Još ima do svitanja. Snažna eksplozija uzdrma grad. Zatim druga, treća… Sviće. Nebo prekrio gust dim. Taman, skoro crn. Onda opet eksplozije. Proređene. I oblaci još gušćeg dima. Cistrene benzina kod Vitanovca i Bogutovca odletele su u vazduh. Znači, naši se spremaju da napuste grad.“ (Iz knjige „Kraljevo 1941. Svedočenja i sećanja“ Mihaila Simića)

Bio je ponedeljak, 14. april 1941. godine. „Naši“ su bili pripadnici 6. pešadijskog bosanskog puka, poslednje jedinice Jugoslovenske vojske koja je 14. aprila napustila Kraljevo i povukla se ka Čačku. Nešto kasnije usledile su nove eksplozije: na osnovu naređenja Generalštaba dignuta je u vazduh Fabrika aviona da ne bi pala u ruke neprijatelju, minirani su mostovi na Ibru i Zapadnoj Moravi. Nemačka vojska je pristizala iz dva pravca, od Kragujevca i Kruševca…

Tako je pre tačno 80 godina počela okupacija Kraljeva u Drugom svetskom ratu, koja je trajala od 14. aprila 1941. do 29. novembra 1944. godine. Samo jedan čovek u našem gradu danas se setio da obeleži ovaj dan, istoričar Vojkan Trifunović objavom na svom FB profilu.

Time je odao počast i jednoj od prvih žrtava okupacije Kraljeva – rezervnom potporučniku Žarku Tomiću, koji je poginuo braneći poštu.

Vojkanov prezimenjak i mlađi kolega Nemanja Trifunović, istoričar u Narodnom muzeju Kraljevo, predusretljivo nas upućuje na literaturu, daje još nekoliko istorijskih podataka od značaja za prvi dan okupacije našeg grada i time nam pomaže da na portalu KRUG podsetimo na tužni dan koji će biti uvod u tragediju koja je usledila pola godine kasnije, oktobra 1941.

„Oko 8 sati, ili 8 i 30, nadleteli su neki avioni, vrlo nisko, i počela je borba. Naši su verovatno tukli od Poljoprivredne škole, a Nemci su nadirali sa druge strane Ibra. Borba nije dugo trajala i mi smo izašli na ulice. Nemac je jurio na motociklu sa prikolicom. Malo zastane, pa ispali nekoliko hitaca i odjuri dalje. To je bilo simbolično zauzimanje grada… Tek predveče, kad smo pošli u selo, video sam Nemce kako popravljaju most da bi mogli da pređu Ibar.“ (Iz knjige „Kraljevski avioni“ Miroslava Filipovića, svedočenje Stanimira Suvajdžića)

Istoričarka Silvija Krejaković u knjizi „Identiteti“ kaže da su mnogi oficiri i vojnici rodom sa kraljevačkog područja, koji su se u Aprilskom ratu suprotstavili nadirućim okupacionim jedinicama, internirani u vojne logore Rajha. Po ulasku u grad, 14. aprila, u Kraljevu su stacionirane prve okupacione jedinice, u sastavu nemačke 60. motorizovane divizije 46. korpusa.

Kraljevo je, kao i u svim prethodnim velikim sukobima kroz istoriju, bilo važno zaraćenim stranama zbog svog položaja, ističe Nemanja Trifunović iz kraljevačkog muzeja:

– Kraljevo je bilo strateški važno, jer su se tu ukrštala dva važna železnička pravca: Stalać – Kruševac – čačak, koji nadalje vodi ka Bosni, i Kragujevac – Kraljevo – Kosovska Mitrovica, koji vodi ka Makedoniji i luci Solun. Osim toga, u našem gradu su se nalazili važni vojni objekti: Fabrika aviona, aerodrom, protivavionski puk, skladište artiljerijske municije u Mrsaću.

Sa okupacijom Kraljeva usledile su prve velike bežanije, kojih će biti nekoliko u naredne četiri i po godine. Sklanjale su se porodice iz varoši u selo. Bežali su i meštani sela duž starog puta za Čačak, kuda se povlačila jugoslovenska vojska. Moji Veskovići iz Drakčića sklonili su se prvo u Musinu Reku, pa u Adrane.

Nemci su u varoši uveli policijski čas, koji je počinjao u 18 sati. Okupacija se dogodila 6 dana pred Uskrs, pa je i najveći praznik obeležen u tišini:

„Veliki petak (18. april). U ponoć klepala nisu lupala u crkvenoj porti. Narod nije defilovao pored simboličnog Hristovog groba. Vladao je policijski čas… Uskrs (20. april). Ranijih godina su još pre svitanja brujala crkvena zvona. Ove godine – muk. Smo otud, od Žiče, s vremena na vreme jedva dopre zvuk sa manastirske zvonare. U Žiči je bilo veliko bogosluženje. Služila su tri episkopa: Nikolaj žički, Venimijan braničevski i Vikentije zletovsko-strumički. U selima još nema policijskog časa“ (Iz knjige „Kraljevo 1941. Svedočenja i sećanja“ Mihaila Simića)

Istoričar Nemanja Trifunović objašnjava proceduru koja je usledila nakon ulaska okupatora u grad:

– Pozadinski delovi operativne jedinice su zaduženi da uspostave okupacionu vlast. Uputili su poziv opštinskim vlastima da se vrate na dužnost, ali pod kontrolom okupacionih vlasti, a sličan poziv je upućen i pripadnicima žandarmerije. Narednih meseci stiže posadna divizija sa zadatkom da održava vlast, pa tako u Kraljevo dolazi 717. rezervna pešadijska divizija, čiji pripadnici će počiniti zločin u oktobru iste godine – kaže Trifunović, ocenjujući da je “aprilski rat bio početak katastrofe koja će zadesiti Srbiju, srpski narod i Kraljevo”.

R. Vesković

Naslovna fotografija: Wikipedia – Bundesarchiv Bild 146-1975-036-24, Jugoslawien, serbische Gefangene