Dinastija Nemanjića iznedrila je desetoricu vladara svetitelja, vladala 205 godina i ostavila iza sebe neizmerno kulturno, duhovno i materijalno blago
Srbija je i pre XII veka imala svoju državu, ali je dinastija Nemanjića donela Srbima preobražaj i državotvornost. U današnjem smutnom vremenu trebalo bi da svojim životom i delatnošću iskažemo veliko divljenje i poštovanje prema srpskoj dinastiji koja je iznedrila desetoricu vladara svetitelja. Dinastija Nemanjića je vladala 205 godina i ostavila je iza sebe neizmerno kulturno, duhovno i materijalno blago. Njihovi darovi predstavljaju za nas „svetli srednji vek“ koji nam daje nadahnuće da istrajemo u bremenitom istorijskom vremenu.
Osnivač dinastije Stefan Nemanja rođen je 1113. godine u Ribnici (kod Podgorice). Imao je trojicu braće koji su vladali udeonim kneževinama. Sam Stefan Nemanja je vladao u oblastima Reke, Ibar, Toplica, Dubočica i Rasina. U ovim oblastima Stefan Nemanja je počeo da gradi manastire i crkve čime je izazvao zavist i strah svoje braće. Između njih je došlo do sukoba iz kojeg je Stefan Nemanja izašao kao pobednik i postao 1166. godine veliki raški župan.
Sa svojom ženom Anom imao je petoro dece: Vukana, Stefana, Rastka (budućeg monaha Savu), Jefimiju i Jelenu. Veliki raški župan Stefan Nemanja bio je državnik, ktitor, osvajač i monah. Postavio je temelje na kojima su njegovi sinovi izgradili autokefalnu crkvu i snažnu državu. Najmlađi sin Rastko zamonašio se 1192. godine u manastiru Svetog Patelejmona na Svetoj Gori. Potom je, kao monah, živeo u manastiru Vatoped sve do dolaska svog oca, monaha Simeona. Otac i sin, Simeon i Sava, dobili su od cara Aleksija III 1198.godine pravo da osnuju srpski manastir Hilandar.
„…Kada u početku stvori Bog nebo i zemlju na njoj, blagoslovi ih i dade im vlast nad svakom tvarju svojom, postavi jedne carevima, druge knezovima, treće gospodarima, i svakome dade pasti stado i čuvati ga od svakog zla koje bi naišlo na njega. Stoga, braćo, Bog premilostivi utvrdi Grke carevima, a Ugre kraljevima i razdeliv svaki narod, i zakon dade, i oičaje ustanovi, i gospodare nad njima po običaju i po zakonu rastaviv svojom premudrošću.
Zato po mnogoj svojoj i neizmernoj milosti čovekoljublja, darova našim pradedovima i našim dedovima da ovladaju ovom srpskom zemljom i sve kao Bog čineći na bolje ljudima, ne hoteći ljudske pogibli, postavi gospodina mi oca za velikog župana, nazvanog na svetom krštenju Stefana Nemanju…“
Stefan Nemanja se 1196. godine povukao sa prestola, ustupivši vlast srednjem sinu Stefanu, koji je kao vizantijski zet nosio i titulu sevastokratora.
“Kada se ovo svršilo, pošto je nekim priloženjem Hristos to u um njegov postavio i poučio tako časnog mi i blaženog starca svetog Simeona, ostavi mene, u Hristu darovano mu čedo, na prestolu svome i u Hristom darovanoj mu državi, mene, ljubljenog sina svog, Stefana velikog župana i sevastokratora, zeta bogovečnog kir Aleksija, cara“.
Kada se upokojio Sveti Simeon 1199. godine, došlo je do otvorenog sukoba između najstarijeg brata Vukana i velikog raškog župana Stefana Nemanje, zbog čega je izbio i građanski rat u Srbiji. Pomirenje je inicirao najmlađi brat Sava, donoseći sa Svete Gore mošti Svetog Simeona. Nad moštima svetog roditelja pomirili su se Vukan i Stefan.
Ako su odlazak u Svetu Goru i monaški postrig u ruskom Manastiru Svetog Pantelejmona 1191. godine, predstavljali početak duhovnog uzrastanja i preobražaja ličnosti Save Nemanjića, onda je osnivanjem Hilandara kao samostalnog srpskog manastira, 1198. godine, postavljen temelj duhovnog sazrevanja srpske crkve i njenog postepenog uvođenja u zajednicu pravoslavnih, pomesnih crkava. Izdavanje hrisovulje od strane romejskog cara Aleksija III, kojom se Manastir Hilandar stavlja pod upravu Simeona i Save „kao potpuno samoupravni, nezavisni manastir“, omogućilo je da se na području pod direktnom vlašću i uticajem Vizantijskog carstva stvori jezgro i rasad monaštva za buduće arhijereje autokefalne srpske crkve. Naročito poštovanje svetogorskih monaha i pravoslavnih duhovnika prema Savi Nemanjiću krunisani su na početku XIII veka, kada su trojica grčkih arhijereja, na čelu sa solunskim mitropolitom rukopoložili za arhimandrita najmlađeg sina Simeona Mirotočivog.
U isto vreme kada je vršio dužnost studeničkog arhimandrita, najverovatnije između 1206. i 1208. godine, Sava Nemanjić je, zajedno sa starijim bratom Stefanom, započeo izgradnju crkve Vaznesenja Gospodnjeg u „mestu zvanom Žiča“. Manastir Žiča je tako nastao kao kruna bratskog pomirenja, a Nemanjići su pokazali delom šta znači iskreno pokajanje. Prenoseći mošti Svetog Simeona Mirotočivog u manastir Studenicu, arhimandrit Sava je gradio u svojoj otadžbini manastire svetogorskog izgleda, o čemu najbolje svedoči Manastir Žiča.
Izgradnju „doma Spasovog“ u Manastiru Žiča „nadzirao je lično Sava, koji je poveo iz Vizantije mnoge zidare i kamenoresce („mramornike“)“. U početku zidana kao manastirska crkva po uzoru na arhitektonske obrasce Svete Gore, Žiča je posle sticanja autokefalnosti Srpske crkve dobila izgled u skladu sa karakterom novouspostavljenog katedralnog hrama. „Sa zapadne strane dozidana je spoljašnja priprata sa četiri stuba i devet traveja, nad njom katihumena, a ispred nje zvonik…Uz oltar su izgrađeni proskomidija i đakonikon. Još tada, cela crkva je premalterisana i obojena crveno“
„Čuvši za dolazak ove velike svetinje – svetih i mirotočivih moštiju oca svoga, Stefan se ispuni neizrecive radosti, i uznese molitvenu blagodarnost Bogu. I odmah sa episkopom svojim, sa sveštenicima, monasima, mnogim blagorodnicima i narodom pođe u susret ocu i bratu. I došav do grčke granice, tu srete svete mošti. Sa suzama pokajanja i radosti obgrli blaženi Stefan telo prepodobnog oca svog, i prosjaše od njega blagoslov za sebe i narod svoj i državu. A kada sveto telo Svetog Simeona bi doneto u njegovu svetu lavru Studenicu, tada nad njim sveti im brat jeromonah Sava izmiri zavađenu brađu Vukana i Stefana, te tako bi pobeđena zloba đavolja, a Srpska zemlja Stefanova spašena od velike bede i bratoubistva. U znak zahvalnosti Bogu za sva dobra koja mu činjaše, bogoljubivi Stefan sa bratom mu arhimandritom Savom poče zidati veličanstvenu crkvu Vaznesenja Gospodnjeg u Žiči. No, ni tada đavo ne prestade sa svojim iskušenjima i napadima na Stefana, hoteći ga navesti na opaku pogibao za dušu njegovu;. ojačavši, naime, u vlasti svojoj i proširivši ne malo svoju zemlju, Stefan tada zažele da dobije za sebe kraljevsku krunu i počast“.
U prvoj polovini 1219. godine, arhimandrit Sava nalazio se u Nikeji, gde je zatražio od cara i vaseljenskog patrijarha da među monasima iz srpske delegacije izaberu najdostojnijeg na mesto arhiepiskopa. Na veliki hrišćanski praznik Ulaska Gospodnjeg u Jerusalim (Cveti), 1219. godine, romejski car Teodor Laskaris i patrijarh Manojlo Saranten Haritopul izabrali su i hirotonisali arhiepiskopa Savu Nemanjića i doneli akt o autokefalnosti Srpske crkve, po kojem su srpski arhijereji dobili pravo „da sami biraju i hirotonišu svog arhiepiskopa, bez ikakvog učešća carigradske crkve i vizantijskog cara“. Pod duhovnom vlašću srpskog arhiepiskopa nalazili su se svi „gradovi i zemlje“ države Nemanjića i svi nadležni crkveni arhijereji, popovi i đakoni.
Po Božjoj milosti, arhiepiskop svih srpskih i pomorskih zemalja Sava Nemanjić, trebalo je neposredno posle sticanja autokefalnosti da organizuje i uredi život crkve u Srbiji. Svoje dužnosti srpski arhiepiskop preuzeo je vrlo ozbiljno i do povratka u Srbiju je boravio na Svetoj Gori i u gradu Solunu, kako bi izvršio neophodne pripreme za organizovanje Srpske crkve. Na Svetoj Gori služio je „po svetim crkvama svete službe, osvećujući u njima popove i đakone“, a u Solunu, u to vreme još pod latinskom vlašću, bio je gost mitropolita Konstantina Mesopotamita i boravio u manastiru Filokalu. Arhiepiskop Sava je u Solunu marljivo radio na sastavljanju Nomokanona (Zakonopravila), kako bi utvrdio čistotu pravoslavnog veroučenja i ispravno funkcionisanje liturgijskog života. Vraćajući se u Srbiju 1220. godine, srpski arhiepiskop je sa sobom poveo monahe iz Manastira Hilandara, dostojne budućeg episkopskog čina u novouspostavljenim eparhijama Srpske crkve.
Za buduće delovanje i organizovanje Srpske crkve, Vaznesenjski sabor u Manastiru Žiči imao je prvorazrednu istorijsku ulogu. Na pomenutom saboru, arhiepiskop Sava je krunisao i miropomazao brata Stefana, i održao čuvenu besedu „O pravoj veri“. Sjedinjenje i sabornost države i crkve ostvareni su na najbolji način uzdizanjem autoriteta kraljevske vlasti i nepokolebljivim opredeljenjem za prihvatanje pravoslavne hrišćanske vere, sazdane od odluka Vaseljenskih sabora, učenja svetih otaca crkve i osude jeretičkih učenja. Rukovođeni sabornim duhom odlučivanja, još iz vremena vladavine svoga oca Stefana Nemanje, arhiepiskop Sava i kralj Stefan Prvovenčani uspostavili su na Žičkom saboru 1221. godine neraskidivo crkveno-državno jedinstvo, tako neophodno za organizaciju novouspostavljenih eparhija, ali i za srpsku državu u celini. Bez učešća članova dinastije Nemanjića i tadašnjih velmoža, koji su upravljali određenim oblastima, nemoguće je bilo ostvariti nesmetano funkcionisanje eparhijskog života Oživotvorenjem arhiepiskopije i podelom na jedanaest eparhija stvarala se najmlađa pomesna crkva u pravoslavnom svetu XIII veka i istovremeno rastao ugled osamostaljene srpske države.
U periodu između 1217. i 1221. godine, Manastir Žiča bio je središte najvažnijih događaja za istorijski razvoj srpskog naroda, naročito za njegovu privrženost Hristovom putu i srednjovekovno zrelu državotvornost. Zadužbina Stefana i njegovog brata Save postaje ugaoni kamen nemanjićke države i autokefalne crkve, jer je na tom svetom mestu Sveti Sava krunisao prvovenčanog kralja i utvrdio pravoslavnu veru svetih otaca crkve.
Kao prekrasno mesto bogoslužbenog sabranja, krunisanja i radosnog proslavljanja, Žiču je rečima čudesno živopisao Teodosije:
„A praznik je tada bio Hrista Spasa i Boga našeg, i Sveti svrši sa svima u crkvi svenoćno pojanje s molbama, pa, služeći sa svima episkopima, i igumanima, i s mnogim sveštenicima svetu i božanstvenu liturgiju, u vreme kad treba osvećivati, uze za venac određenog brata velikoga župana Stefana k sebi u sveti žrtvenik, u svetinju nad svetinjama, i blagoslovi ga molitvama i moljenjem k Bogu, prepasa ga i ukrasi bagrenicom i biserom i venča časnu glavu njegovu vencem carstva… A kad izađoše iz crkve, svi sedoše za trpeze. Učiniše pir vrlo veliki arhiepiskop i kralj. Blagorodnici, episkopi i sav narod veseljahu se, a uz to ubogi, po zapovesti Svetoga, bejahu dovoljno obdareni, i tako svi odlažahu da se odmore. Blagočastivi kralj neiskazanom se radošću radovaše, ne radi venca carskog, ne radi skupocene bagrenice, jer razmišljaše da su i oni, s mnogim lepotama ovoga sveta, trošni i da propadaju, nego što je bilo sabrano toliko mnoštvo s mnogih strana, i što su videli kako je njegova crkva krasna.O tom se više radovaše. Jer on beše ktitor te božanstvene velike crkve, i svojim mnogim, bez broja darivanjem, beše je ukrasio: ikonama svetim, svećnjacima i zavesama i svima svetim sasudima i svim skupocenim izvrsnim potrebama, da je svaki videv pomislio da je zemaljsko nebo i govorio: Gospode, zavoleh krasotu doma tvojega“.
Pažljivim čitanjem istorijskih izvora saznajemo i kako su se ljudi srednjovekovog doba radovali i slavili život. U tome se posebno isticao kralj Stefan Prvovenčani. Kao vladar umeo je da podeli sa narodom, sa bogatima i siromasima – lepotu i radost prazovanja.
Period Savinog upravljanja arhiepiskopijom i žičkom eparhijom ostavio je neizbrisiv trag, jer je manastir tada zasijao u punoj lepoti skladne arhitektonske celine i bio centralno mesto podvižništva arhiepiskopovih učenika i rasadnik dostojnih arhijereja. Među njima se izdvojio Arsenije, koji je najverovatnije već posle prvog Savinog odlaska u Svetu zemlju postavljen za eklesijarha i manastirskog nastojatelja, odnosno upravitelja žičke eparhije i arhiepiskopskog vlastelinstva.
U prilog ovakvom mišljenju govori i arhiepiskop Danilo II:
„I videći da se jače podvizava u dobrorazumnim i ugodnim stvarima Bogu, učini ga da bude, eklisijarh velike i saborne crkve arhiepiskopije, tj. Žiče, davši mu savršenu vlast nad onima koji su u tom manastiru, tako da niko nije prekršio ono što je on zapovedio, i zapovedi da se brine i božastvenom crkvom, koja se naziva materom mnogim crkvama.“
Uoči drugog Savinog puta u Svetu zemlju, sabor je i zvanično odlučio da Arsenije postane drugi po redu žički arhiepiskop.
Na temeljima države i crkve koje su postavili Sveti Simeon Mirotočivi, Sveti Sava i Stefan Prvovenčani, njihovi naslednici, izgradili su ogromnu građevinu koja traje već više od osam vekova. Mi, njihovi potomci, trebalo bi samo da sačuvamo neprocenjivo nasleđe i bar da ugradimo jedan kamenčić da bismo održali i proneli glas svete Žiče.
Dr Dragoljub Danilović
