Tavnik – selo dunja i bogate istorije

Neki ljudi i događaji očuvani su još samo u usmenim predanjima meštana, koja bude duhove predaka, rasvetljujući njihove negdašnje živote, običaje, navike, verovanja

Istorija srednjovekovne Srbije ne beleži puno značajnih događaja vezanih za podkotlenički kraj koji je bio daleko od poprišta odlučujućih bitaka, ali i velikih utvrđenja i gradova.

„Vlast može biti prljav ili krvav posao, a može biti, što je najčešće, i prljav i krvav. Ako nije ni jedno, ni drugo, što se retko događalo, i ne zaslužuje pažnju istoričara i pisaca”. Ove reči Dobrice Ćosića su u prirodnoj harmoniji sa istorijskim prilikama pomenutog predela, na čije atare pogled puca sa nevelikih kotleničkih vrhova. Malobrojni pisani tragovi uspevaju donekle da rasteraju neprozirne istorijske magle nadvijene nad selima smeštenim između planine Kotlenik i reke Zapadne Morave.

Ovo je priča o kraljevačkom selu Tavnik, u lokalnim krugovima najpoznatijem po laskavoj tituli srpske prestonice dunje, aromatične voćke koja danas krasi svako tavničko domaćinstvo. Ipak, u redovima koji slede, neće biti priče o aktuelnim prilikama. Oni nastaju u nameri da saberu pisane istorijske tragove i čitaocu ukažu na njih, ali i na događaje očuvane još samo u usmenom predanju meštana, koje budi duhove predaka, rasvetljujući njihove negdašnje živote, običaje, navike, verovanja…

Prvi pomen sela Tavnik zabeležen je još u povelji Stefana Prvovenčanog. Prvi srpski kralj je 1222. godine darovao Manastiru Žiči Župu Moravu sa današnjim selima Tavnik, Sirča i Bresnica. U Povelji je zabeleženo: „…darujem Černavu sa Serčom i Bresnicu sa trgom, sa svim popašama letnjim i zimnim po onoj strani Kotlenika“. Neko vreme se smatralo da bi pomenuto mesto Černava moglo biti i selo Trnava kod Čačka. Ovakva mogućnost je, međutim, u potpunosti odbačena i danas se pouzdano zna da se radi o kraljevačkom selu Tavnik. Ovu tvrdnju podrobno obrazlaže Petar Ž. Petrović u svom delu „Život i običaji naroda u Gruži“, a svoje mišljenje daje i Zavod za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu, koji je na osnovu etimologijsko – antropogeografskog proučavanja, u reči „černo” ustanovio nedvosmislenu vezu između današnjeg sela Tavnik i pomenutog toponima Černava iz povelje Stefana Nemanjića.

Pomenuti izvor nije jedini koji svedoči o dugovečnosti Tavnika. U zaseoku Poljane nalaze se ostaci srednjovekovnog groblja. Do polovine dvadesetog veka vidljive su bile velike nadgrobne spomen ploče, koje su danas pretežno urasle u zemlju.

U zaseoku Voljavča na zapadnim padinama planine Kotlenik, nalazi se mesto znano kao Crkvena kosa, na kojoj je u srednjem veku bila varoš sa trgom i crkvom.

Sledeći pomen Tavnika beleži se se krajem 15. veka. Padom Smedereva i Novog Brda, konačnim urušavanjem i poslednjih odbrambenih branika srpske države, Otomansko carstvo je požurilo da sprovede popis stanovništva i domaćinstava na novoosvojenoj teritoriji.  Detaljnim popisom Smederevskog sandžaka iz 1476. godine zabeleženo je da selo Temnik (naziv koji je prethodio potonjem nazivu Tamnik i današnjem Tavni ), ima 55 domova, neoženjenih 21, muslimana četiri, i jednu udovicu.

Pored brojnih srpskih imena koja često i danas zatičemo, u Temniku je popisivač zabeležio i nekoliko lepih muških imena koja se danas retko koriste ili više nisu u upotrebi. Među njima su: Milovac, Vukač, Dimitrašin, Radič, Murgaš, Grubač, Radosilja, Petrij, Vučerin, Rajin i druga, dok se prezimena nisu koristila, već se identitet dopunjavao imenom oca.

Dva veka kasnije selo Tavnik se našlo na putu Prve velike seobe Srba pod vođstvom patrijarha Arsenija III Čarnojevića. Tri decenije potom, nakon Požarevačkog mira 1718. godine, dolinom Zapadne Morave biće uspostavljena nova granica između Otomanskog carstva i Habzburške monarhije. Vreme između ova dva događaja smatra se periodom u kom su podkotlenička sela pretrpela ogromne promene, od kojih će se u potonjim godinama, dugo i teško oporavljati.

Ovim talasastim, prirodnim podijumom boja i mirisa, provejavalo je beskrajno ništavilo i potmulo odsustvo zvukova prekidano jedino kricima zverinja i zavijanjem kurjaka. Lavine odlazećeg srpskog življa, grabile su ka predvorju starog, slovenskog platoa, ostavljajući svoje iznurene, iseljeničke kosti između blatnjavih obala Dunava i Dnjepra.

Predanje govori da je tokom 1690. godine, u nameri da se odmori sa svojim narodom, Arsenije III Čarnojević zastao na proplanku između Tavnika i Bresnice. Tu su zatekli ostatke stare bogomolje na čijim temeljima su podigli crkvu brvnaru. Kolona iseljenika je nastavila svoj put, a Turci koji su ubrzo stigli u ove krajeve, do temelja su spalili crkvu. Tek u doba prve vladavine kneza Miloša crkva je ponovo podignuta. Posvećena je Svetom velikomučeniku Prokopiju, zaštitniku rudara.

Godine 1967. podignuta je još jedna crkva, od tvrdog materijala i posvećena je Prepodobnoj mati Paraskevi. Ove dve crkve sa konacima skupa čine manastir Voljavču. I Tavničani, i Bresničani ovaj manastir doživljavaju kao važno obeležje svog verskog i kulturnog identiteta.

Manastir Voljavča pripada Eparhiji žičkoj, dok administrativna granica između Tavnika i Bresnice, odnosno Kraljeva i Čačka, prolazi kroz manastirsku portu.

Nakon Prve velike seobe Srba, o Tavniku nema istorijskih podataka sve do 1718. godine i sklapanja Požarevačkog mira, kada se u austrijskim spomenicima beleži mesto Tamnig – kao pusto selo. I okolna sela su doživela sličnu sudbinu, pa se među mnoštvom opustelih mesta navode i Cvetke, Obrva, Miločaj, Oplanići, Sirča i mnoga druga, dok se, na primer, selo Lađevci ne pominje.

Nije puno vremena proteklo do novog naseljavanja ovih krajeva. Valjevska eparhija, u popisu parohijskih domova u periodu između 1733. i 1735. godine, u Tavniku evidentira 13 domaćinstava. Iz popisa se vidi da su u tom periodu oživela sela Cvetke, Miločaj i Popovići.

Selo Tavnik je bilo dom i velikog karanovačkog junaka i megdandžije Gavrila Buđevca koji je 4. februara 1804. godine pogubljen u krvavoj „seči knezova”. Tri decenije kasnije, 15. februara 1835. godine, među Tavničanima se posebno istakao i potpisnik Sretenjskog ustava, deputat Vukosav Simeunović.

Desetog marta 1823. godine, objavljen je Tevter čibučki za Rudničku nahiju. Ovo je ujedno i najstariji sačuvani tefter iz vladavine kneza Miloša Obrenovića. Posebno je zanimljiv zato što daje pregled stoke po domovima. Ako je suditi po broju ovaca i koza, najveći domaćini toga doba u Tavniku su bili Jovan Podgorac sa 60, Petar Pavlović i Milovan Bogdanović sa 55, Đorđe Drobnjaković sa 53 i Milisav Puzić sa 50 grla ove sitne stoke.

Dva Balkanska i Prvi svetski rat odneli su 118 života u selu Tavnik, što je dosta više u odnosu na druga, okolna sela. Poređenja radi, Miločaj je ostao bez 49 svojih žitelja, Cvetke 59, Obrva bez 63, dok je u Lađevcima 78 ljudi izgubilo život u ratovima od 1912. do 1918. godine.

Iz ovih ratova, kao jedini Tavničanin, nosilac Karađorđeve zvezde, ocu Mijailu i majci Mari vratio se Milovan Zucović. Sa njim se vratio i njegov brat Milenko, dok su druga dva brata, Milutin i Miloš, položili živote braneći otadžbinu.

Iz prvog popisa stanovništva sprovedenog u Kraljevini SHS 1921. godine, vidi se da je Tavnik imao 997 stanovnika. Stanovništvo se uvećavalo sve do 1961. godine kada je broj stanovnika u Tavniku dostigao rekordnu cifru. Selo je tada imao 1731 stanovnika. Potom se broj žitelja redovno smanjivao i 2011. godine dostiže zabrinjavajući broj –  1.148 stanovnika, pri čemu se i starosna struktura značajno promenila i to u smeru koji ne uliva ni najmanju nadu da bi prikazani trend pada broja stanovnika mogao u budućnosti da se promeni.

Ako se zanemari negativna demografska slika, za Tavnik se može reći da je u privrednom smislu danas najrazvijenije podkotleničko selo, sa velikim brojem uspešnih privatnih firmi koje zapošljavaju mahom lokalno stanovništvo. Ipak, najpoznatije je po proizvodnji dunje.

Brojke kažu  da Tavničani gaje dunju na površini koja premašuje 300 hektara, a da svaki stanovnik ovog sela u proseku poseduje 50 stabala. Ostaje nada da razvijeno voćarstvo i jako dobra privredna struktura neće pasti u senku loše demografske slike sela.

    Aleksandar Raković