Intervju, Silvija Krejaković: Godine istraživanja posvetila sam utvrđivanju podataka o životu svakog streljanog

Svojim radom pokušala sam da od zaborava spasim taj uništeni „jučerašnji svet“, a nezadovoljni našim odgovorima mogu nam ponuditi svoje ukoliko ih imaju, zasnovane na utvrđivanju imena žrtava, analizama izvora

1. Kako je došlo do Vašeg interesovanja za ovu temu – da li ste imali nekog u porodici ko je stradao u oktobru 1941. ili ste prosto želeli da konačno rešite dilemu oko broja nastradalih, kako biste sačuvali od zaborava imena svih tih nesrećnih ljudi? Kojim ste se motivima vodili prilikom prikupljanja materijala i rada na knjizi?

Odgovor može biti lični i „istoričarski“. Rasla sam s pričama moga dede Mladena Jablanovića koji je 1941. imao manje od 18 godina i bio sitnije građe, zbog čega možda nije uhapšen kada se iz rodne Brezne uputio sa svojom majkom u Kraljevo  u vreme racije – prikupljanja talaca za lager po ulicama Kraljeva. Njegov rođeni brat Sava, kao vojnik kraljevske Vojske Jugoslavije, već je bio u zarobljeništvu u Nemačkoj.

Rasla sam i uz „Oktobarske svečanosti“ svakog 14. oktobra, kada smo pravo iz škole vođeni u Spomen park gde smo prisustvovali  retorički izvođenjima scenskih programa, koji su se smenjivali po republičkim šemama, iz godine u godinu. Istovremeno, starice sa crnim maramama i rodbina streljanih stajala je često, van glavne scene, kraj pravougaone spomeničke celine, ne bez razloga paleći sveće i ostavljajući ih u useke spomenika nalik presečenim stablima. Znali su da su humke njihovih bližnjih upravo tu gde su potom, još od ratne 1942. podizali krstove sa upisanim imenima. Imena više nije bilo, ni krstova, Na postavljenoj sceni za oktobarsku tragediju potresni monolozi u izvođenju izuzetnih glumaca jugoslovenskog prostora, prerastali bi ponekad  u  igrokaze koji su zasenili preteranošću čitav narativ o streljanju. A činilo mi se, jer su nas tada posebno ućutkivali, najvažnija scena bila je dodela Povelje za mir u svetu. Tada bi istaknuti političari koje smo gledali u Dnevniku, držali govor ponavljajući broj od 6.000 streljanih rodoljuba. Uzgred rečeno, među zaslužnima „ne znam za šta“ i kakav mir u vremenu kada se krvavim ratom urušavala zemlja u kojoj smo rođeni našao se 1993. i Danijel Šifer. U to strašno vreme bila sam student Filozofskog fakulteta u Beogradu, gde su nas učili analizi i kritici izvora. Postavljali smo pitanja izvorima, pisanim i usmenim, jer istoričar ima pravo da sumnja, ne i da odbaci izvor. Poučena time, pitala sam se zašto na primer listovi „Politika“ ili lokalne „Ibarske novosti“, pišući o broju streljanih u oktobarskim izdanjima, iznose različite cifre koje varijaju od 4.000 do 7.000 streljanih? Zašto su u člancima objavljene različite cifre, u izjavama istog političara, poput Aleksandra Rankovića koji 1951. godine, kada prvi put posećuje stratište u pratnji Josipa Broza Tita pominje 2.800 „streljanih rodoljuba“, a  nepunu deceniju kasnije, 1959. godine, kada  otkrivši spomenik Otpora i pobede govori o gradu stradalniku gde je 1941. „streljano 5.000, a do kraja rata ubijeno još 2.000ljudi “?  I šta stoji iza igre brojevima? Gde su imena koja stoje iza svake od ovih cifara? I zašto je datum obeležavanja 14. oktobar, postao sinonim za datovanje samog streljanja, ako znamo, a savremenici su pamtili i knjige beležile, da je zločin Vermahta  u lageru počinjen od 15. do 20. oktobra?

2. Da li je pre Vas bilo pokušaja da se imenom i prezimenom popišu sve žrtve kraljevačkog masakra ili se niko nije usudio da pokuša da dirne u, do tada, već odomaćeno shvatanje da je tom prilikom stradalo više od 6.000 ljudi, kako se govorilo prethodnih decenija?

Zašto su streljani bili zatočenici mita o broju? Ne zaboravimo, streljani su, ma odakle da su došli u međuratno, privredno razvijeno Kraljevo, bili njegovi žitelji i njihove porodice, komšije, prijatelji, dali su njihova imena posleratnoj Državnoj komisiji za utvrđivanje zločina okupatora koja je popisom obuhvatila imena 3.216 žrtava na kraljevačkom području za sve vreme rata među kojima je 1.132 streljanih u lageru. Istovremeno, u delovodnik zločina uneta su imena najodgovornijih u 717. diviziji Vermahta za zločin protiv čovečnosti. U muzeju su, od bivšeg službenika opštine u ratu, preuzeti spiskovi „radnika i službenika koji se posle oktobra 1941. nisu javili na posao“ i u kojima je uz imena navedeno „prema saznanju streljani su u lageru od nemačke vojne sile“, a koje su sastavile i overile uprave fabrika, škola, Žičkog duhovnog i Sreskog suda. Ti  spiskovi dostavljeni su  načelstvu Žičkog sreza gde je 28. maja 1942, dakle par meseci posle streljanja, nastao objedinivši sve prethodno dostavljene „Spisak poginulih Žičkog sreza u vreme komunističkih nereda“. Spisak je na 29 strana naveo imena poginulih do 1942. među kojima je najveći broj 1.780 imenom  i prezimenom navedenih, streljan u lageru. Uz ove spiskove, u matičnoj službi grada Kraljeva sačuvani su i, sada verujem predati Istorijskom arhivu, crkveni spiskovi vođeni od 1941. do 1945. protokoli umrlih koji navode imena i godišta streljanih

Uz to, još uvek je bilo živih savremenika, narativnih izvora. Predmeti streljanih, sačuvani u porodicama i na mestu streljanja prilikom postavljanja spomenika, prikupljani su od početka rada  kraljevačkog Narodnog muzeja i Istorijskog arhiva sredinom XX veka, dok se u ustanovi Spomen-park prikupljala dokumentacija, izjave i svedočenja savremenika i preživelih sa streljanja, što je i publikovano 1966. u izuzetno vrednom izdanju „Kraljevo oktobra 1941. Kazivanja preživelih“, koja su priredili Vladimir Berežnov i Rade Jovetić. Veliki doprinos beleženju tog prvog sloja sećanja dao je Mihailo Simić knjigom „Kraljevo, oktobra 1941.“ Sva prikupljena sećanja pominju imena streljanih, njihove živote, kao i tok zločina od racije (od 4. oktobra do samog izvođenja na gubilište od 15 do 20. oktobra). U muzeju je, kako rekoh, prikupljan materijal od njegovog osnivanja. Uz rad prvog upravnika, Milorada Jovića na formiranju zbirke i prvih muzejskih postavki sa akcentom na Drugi svetski rat i temu streljanja talaca, svakako je doprinose rasvetljavanju uzroka, toka i posledica oktobarske tragedije dao Miroslav Stamenović, istoričar, kustos zbirke za istoriju. U tim poduhvatima on je sarađivao sa Vladimirom Berežnovim iz Istorijskog arhiva Kraljevo i sa Radetom Jovetićem koji je vodio instituciju Spomen-park. Njihov rad rezultirao je prvom evidencijom imena i podataka o streljanima – kartotekom na osnovu pomenutih originalnih spiskova streljanih koji su u muzejskom vlasništvu bili još od 1970. U sadržaju kartoteke nalazi se oko 3.500 kartona sa imenima  svih žrtava Drugog svetskog rata 1941-1944. sa kraljevačkog područja, među kojima se, na 1.790 kartona nalaze imena streljanih. Zašto su (znajući, jer su koristili izvore), pored svog rada, istoričari pristajali na proklamovane brojeve bezimenih žrtava, iskazivane na javnim komemoracijama, nije objašnjivo. Uostalom, i godinama kasnije, u svom predanom radu o privrednim gubicima Kraljeva, što  je jedna od teških posledica masovne odmazde, objavljenim  2006. u knjizi „Kraljevo ih nije zaboravilo“, Milan Matijević je upravo koristeći te spiskove poimenično naveo žrtve, ali bez podatka o njihovom ukupnom broju. Svakako, bio je potreban protok vremena i metodologija poređenja svih pisanih izvora kroz bazu podataka.

3. Da li ste imali problema tokom Vašeg rada, naročito ako se uzme u obzir da i danas mnogi smatraju da ste značajno umanjili broj žrtava , posebno se to odnosi na komentare na društvenim mrežama?

Kada sam već godinama radila na utvrđivanju imena i drugih podataka o  streljanima, moj rad su napadali stariji sugrađani, upravo u strahu da umanjujem broj žrtava, posebno i svakako prirodno uvećanim strahom da se u planiranim knjigama Pomenika neće naći imena njihovih bližnjih. A kako i ne bi, jer njihovih imena na mestu streljanja i groblja – nema! Sećam se kada je u muzej došao Mihajlo Simić, autor neprocenjive knjige svedočenja koju sam pomenula sa svojeručnim spiskom streljanih koji je napisala njegova majka, poznajući porodice iz stare čaršije koje su izgubile bližnje. Kada se uverio da se sva imena sa tog spiska nalaze u bazi podataka, njegova pružena ruka i izvinjenje zbog sumnji, bili su mi najveće ohrabrenje. Dakle, istoričari su ponudili odgovore kroz radove, izložbe.  Imena streljanih zapisana su u knjigama Pomenika u stalnoj muzejskoj postavci. Godine rada i istraživanja posvetila sam utvrđivanju podataka o životu svakog streljanog, pokušavajući da od zaborava spasim taj uništeni „jučerašnji svet“. Nezadovoljni našim odgovorima mogu nam ponuditi svoje ukoliko ih imaju, zasnovane na utvrđivanju imena žrtava, analizama izvora.

4. Već nekoliko decenija traje pokušaj da se pronađe krivac za ono što se dogodilo u oktobru ’41. godine i u zavisnosti od političke opredeljenosti krivica se, poput teniske loptice, prebacuje sa jednog na drugi ustanički pokret. Čini mi se kako još uvek nije postignut konsenzus ko je, zapravo, krivac. Da li ste uspeli tokom Vašeg rada na ovoj temi da utvrdite čija je krivica za smrt nedužnih stanovnika Kraljeva? Ili se, prosto, sam čin streljanja mora posmatrati u kontekstu vremena – ratno je stanje, na snazi je preki sud i nemačke vlasti čine sve da umire ustanički pokret koji je uzeo maha?

Savremene podele na pristalice i ideološke sledbenike oba pokreta otpora duboko su utemeljene u 1941. posvađane oko pitanja ko je prvi napustio zajedničke položaje  partizanskih i odreda Jugoslovenske vojske u otadžbini kod Kraljeva, „ko je izdao“? Činjenica je da posle neuspeha da oslobode Kraljevo u nekoliko zajedničkih napada kordiniranih iz zajedničkog štaba u Drakčićima, više ništa nije bilo isto, jer je došlo do raskola. Mislim da je to „klanje oko ubačene koske“ i da sve to samo zamagljuje nikad dovoljno procesuiranu krivicu za ratne zločine protiv čovečnosti.. Zaboravljamo da su cevi mitraljeza regularne vojske nemačkog Vermahta „podmazale“ naredbe s vrha vlasti, donete krajem septembra, u jeku napada divizija na Šabac. U naredbi generala Franca Bemea, tada donetoj, naglašen je ton osvete Srbima za nemačke gubitke u Prvom svetskom ratu. Da li bi Nemačka tog vremena u pokliču osvete za versajsko poniženje u Prvom ratu, u usponu stremljenja „Lebensraumu“ ili velikom prostoru za nemačku rasu, vršila zločine i da ustanka nije bilo? Ne zaboravimo, Rasni zakoni doneti su još 1935, a hiljade Slovenaca je proterano iz svog zavičaja iz mesta gde ustanka gotovo nije bilo, zbog prisvajanja Slovenije kao „istorijske“ teritorije. Vanredno stanje sa prekim sudom uvedeno u Kraljevu 15. oktobra, istog jutra počelo je da se primenjuje streljanjem golorukih talaca u razmerama 100 života civila naspram života jednog nemačkog vojnika, a 50 za ranjenog! Odgovornost za zločin je na rukama regularne vojske – nemačkog Vermahta, inicirano ustaničkim napadima u kojima je do 16. oktobra  poginulo 10, a ranjeno 14 nemačkih vojnika. A nije pitanje zašto se Vermaht sveti, jer, povod je našao u napadima, sabotažama, neposlušnosti, već vredonosni sudovi koji razmeruju osvetu na 1:100  i 1:50 i primenjuju je na nedužnim civilima.

5. Bili ste svedok obeležavanja oktobarskih događaja u SFRJ, zatim nakon raspada tokom ’90-ih godina, ali u prethodnim post-tranzicionim decenijama. Možete li napraviti neko poređenje u načinima obeležavanja i da li mislite da je pronađen pravi način za to, ili smatrate da se na tom polju može (i mora) nešto promeniti?

U Narodnom muzeju Kraljevo, zaslugom tadašnjeg direktora Dragana Draškovića, kolege istoričara, organizovan je 2001. godine skup istoričara iz svih ustanova u Srbiji, muzeja, arhiva, instituta koji se bave ovom temom, što je rezultiralo zbornikom radova „Kraljevo, oktobra 1941. godine“. U sadržaju zbornika su, osim radova o uzrocima, toku i posledicama  oktobarske tragedije, članci Ljubodraga Ristića i Radomira Ristića koji se odnose na genezu komemorativnog obeležavanja, promene naziva od Lagerskog groblja do Spomen-parka i od opela i parastosa 1945. do Oktobarskih svečanosti od 1965. godine. Smatram da bi spomenički kompleks Paje Krunića bio dovršen kapelom prema njegovoj arhitektonskoj zamisli, u službi memorijalizacije ukoliko se unutar zidova  nađu imena streljanih. Jer, čemu podušja, govori, opela, ako ne znamo kome ih dajemo i iskazujemo?

Razgovarao: Vojkan Trifunović