U Hramu Svetog Save u Kraljevu u toku je treća faza oslikavanja živopisom, koja obuhvata rad na svodovima oltarskog prostora
Bila crkva mala ili monumentalna, skromna ili puna ikona i srebrnih kandila, belih zidova ili bogato oslikana, svaka crkva je naša „mala nebeska otadžbina“. Ipak, ulazak u oslikani hram za mene je kao blagodatni ulazak u neki drugi svet. Kao da likovi svetaca, scene iz Biblije, Jevađelja i narodnog predanja, kako budu naslikani, tako ožive i tvore duhovnu zajednicu nezavisnu od nas. Ali otvorenu za nas, pa oni koji odu po okrepljenje i odgovore, ako su spremni da prime i čuju, u toj zajednici ih i nađu.
Po inerciji, godinama sam koristila reč „freske“, pa tek shvatila zašto nije adekvatna. Termin „freska“ samo definiše jednu slikarsku tehniku ili lik urađen tom tehnikom, a „živopis“ znači stvaranje svojevrsnog života unutar crkvenog zdanja. Zato je za svaki pravoslavni hram i njegove parohijane oslikavanje zidova živopisom važan događaj, svečani čin.
Takva jedna svečanost odvija se ovih dana u kraljevačkom Hramu Svetog Save. U toku je treća faza oslikavanja: nakon centralne kupole i oltarskog prostora, majstori ove godine živopišu svodove oltarskog prostora. Oslikavanje je počelo 2018.g, a „čuveno“ pitanje „koji je rok za završetak radova“ u ovom slučaju zvuči nekako neprikladno. Starešina hrama protojerej Radoja Sando podseća da se u sakralnom graditeljstvu vreme meri drugačijim aršinima:
– Možemo reći da dinamika radova zavisi od priliva sredstava i veličine i oblika površine koja se oslikava. Ali i od faktora koji nisu materijalni. Zato nemamo neke čvrsto definisane rokove, u životu crkve vreme protiče drugačije. Važno je da se radi kvalitetno, lepo, originalno i da traje – da nas nadživi i, daće Bog, nadahnjuje mnoge generacije koje će doći. Gradimo za pokoljenja. Ako ćemo ipak govoriti o rokovima, mislim da će po dinamici kojom radimo biti potrebno oko 10 godina za živopisanje cele unutrašnjosti hrama.
O kolikom se poslu radi svedoči i poređenje da je površina koja se ovih dana oslikava jednaka površini zidova dve crkve srednje veličine.
„U desnici majstora
Damari sveta biju…”
I živopisanje crkava, kao i ikonopisanje, rade se po strogim kanonima, ali i u okviru njih je moguća originalna umetnost. Ova u kraljevačkom Hramu Svetog Save stvara se po zamisli i pod budnim okom Gorana Jovića, docenta na Fakultetu likovnih umetnosti u Beogradu na predmetu Zidno slikarstvo-mozaik. Radio je i na oslikavanju kripte Hrama Svetog Save na Vračaru.
Na pitanje ko i po kojim kriterijumima bira svetitelje i scene koji će u nekom hramu biti živopisani, Goran Jović objašnjava da je originalni program živopisa u dogovoru sa njim kao umetnikom i uz blagoslov vladike Justina, uradio prof. dr Milan Radujko:
– Svaki hram ima svoju priču i poruku. Ovde preovladava ideja sabornosti. Stil je vizantijski iz druge polovine 13. veka, možda je najsličniji onom u kome je rađen živopis u Sopoćanima. Odlikuje se monumentalnim kompozicijama i izraženom naracijom.
Gledajući sa prizemlja nemamo pravi utisak o razmerama Hrama Svetog Save u Kraljevu, pa začudno zvuči podatak da samo od vrha prozora do vrha kupole ima čak 8 metara. Što znači da bi se u tom prostoru mogla smestiti velika kuća! Zato je pravi podvig bilo živopisanje kupole, kojom dominira Isus Pantokrator (Svedržitelj). Visina figure Isusa je 6,5 metara i rađena je na licu mesta, „iz ruke“. Ostale figure su više od 3 metra.
– Hram je inspirativan za živopisanje, centričnog je tipa, sve površine su vrlo pregledne i to je važno da bi se likovni deo povezao sa arhitektonskom masom. To omogućava da tokom liturgije gotovo svi delovi živopisa budu dostupni oku posmatrača. Živopisanje kupole u Kraljevu je jedno od mojih najuzbudljivijih i najzahtevnijih ličnih umetničkih iskustava, jer je rađeno iz ruke na ogromnoj površini. Zahvalan sam episkopu Justinu na blagoslovu i Crkvenoj opštini na podršci i prilici da živopišem ovaj hram.
Osim liturgijske, živopis u Hramu Svetog Save ima i umetničku vrednost jer je izvorno, originalno stvaralaštvo zasnovano na stilskim i kanonskim odrednicama.
Kičica tvoja ne drhti
Boje se tvoje ne plaše…
Posebno nas je interesovalo kojom tehnikom se radi živopis i koliko može biti trajan. Ispostavlja se da termin „freska“, osim iz razloga koji smo pomenuli na početku, nije adekvatan i zato što se ne radi fresko tehnikom (ital. affresco – sveže ili vlažno), koja podrazumeva nanošenje boja na sveži krečni malter i kojom su rađeni živopisi u našim srednjovekovnim hramovima. U Hramu Svetog Save se radi „al seko“ (ital. al secco – na suvo):
– Većina današnjih crkvenih objekata gradi se od livenog betona i na takvoj podlozi je fresko tehnika neizvodiva. Danas koristimo pigmente mineralnog porekla sa akrilnim vezivima koja su se pokazala optimalnim na ovoj podlozi. Iskustvo rada sa ovim bojama je dugo 50-60 godina, ali sve hemijske analize upućuju na to da su mnogo trajnije nego kazeinske tempere, koje su se nekada koristile. Deo živopisa koji sada radimo je u tehnici al seko platno-zid, koja se duže od pola veka koristi u Grčkoj. Slikamo tradicionalnom vizantijskom paletom boja, koju karakteriše svedenost tonova i to daje estetsku ozbiljnost intergrisanu sa liturgijskom ozbiljnošću – objašnjava Goran Jović.
Nijedan glavni majstor ne može bez dobrog tima, pa tako i ovaj ističe saradnike sa kojima radi u Kraljevu: Zoran Mišić, Miro Romčević, Dimitrije Popović i Igor Gardinovački.
Pitamo docenta Jovića i o savremenim tendencijama u zidnom slikarstvu ostalih pravoslavnih crkava i dobijamo odgovor da stvaralaštvo u Srbiji prati pa i predvodi pojedine trendove. Kaže da su ovo godine kada u celom pravoslavnom svetu dolazi do renesanse pravoslavne umetnosti i da je zadovoljstvo biti savremenik tog procesa.
„Vreme je ujedalo
I zube polomilo…
Na kraju ovog teksta vraćamo se proti Radoji Sandu da nas podseti na ulogu živopisa u bogosluženju i liturgijskoj zajednici:
– Živopis je slikano Jevanđelje i verovatno je prvobitno nastalo iz potrebe da se Jevanđelje približi nepismenim ljudima. Međutim, svedoci smo da živopis i danas nadahnjuje ljude, stvara uzvišeni duhovni ambijent. Svaka ikona, bilo da je oslikana na platnu, na dasci ili na zidu, nije samo crtež i boja, već produhovljuje, deluju blagodatno na život članova crkvene zajednice jednog hrama i na njihovu vezu sa Gospodom i svetiteljima. Kada se klanjamo ikoni, ne klanjamo se materiji, već ostvarujemo živi odnos sa Bogom i svetiteljima.
Verovatno najlepše stihove o srpskim manastirima, pa i o živpisima u njima ostavio nam je Vasko Popa. U naslovu i u međunaslovima ovog teksta koristili smo njegove stihove iz pesama „Kalenić“ (Boje zru Na lakoj grani vremena), „Manasija“ (Kičica tvoja ne drhti Boje se tvoje ne plaše), Sopoćani“ (U desnici majstora Damari sveta biju i Vreme je ujedalo I zube polomilo).
Radmila Vesković
